Η ιστορία του Πυργετού
Η ΑΡΧΑΙΑ ΦΙΛΑ
Α΄. ΚΤΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ
Έχουμε την τύχη να ανήκουμε σ' ένα λαό μεγάλο, που έζησε χιλιάδες χρόνια πριν κι άφησε σε κάθε πτυχή της ελληνικής γης ίχνη από το πέρασμά του. Τέτοια λείψανα υπάρχουν και στο χωριό μας. Είναι ελάχιστα βέβαια και ασαφή, ικανά όμως να τονίσουν ότι η ζωή εδώ έχει βαθιά τις ρίζες. Συγκεκριμένα αναφέρομαι στη Μακεδονική πόλη Φίλα, κτίσμα του 3ου π.Χ. αιώνα.
Η Μακεδονία, αυτός ο χείμαρρος ζωντάνιας και δύναμης, κατάφερε να αλλάξει τον κόσμο με την ισχυρή προσωπικότητα του Φιλίππου και του Μ. Αλεξάνδρου. Μετά το θάνατο του τελευταίου διασπάστηκαν οι δυνάμεις που την έκαναν κοσμοκράτειρα, εξακολουθούσε όμως να έχει την απαίτηση να ρυθμίζει αυτή τις τύχες των Ελλήνων. Την πολιτική αυτή ακολουθεί και ο Δημήτριος Β΄ ο Αιτωλικός (241 - 231 π.Χ.). Φαίνεται ότι έκτισε την πόλη Φίλα για να έχει στις επιχειρήσεις του κατά των Αιτωλών ένα ισχυρό οχυρό πολύ κοντά στον Πηνειό. Η κτίση της πόλεως κρίθηκε αναγκαία, γιατί ο Πηνειός αποτελούσε φυσική διάβαση προς τη Θεσσαλία κι όριζε από Νότο τη Μακεδονία, ήταν λοιπόν εξαιρετικά ευαίσθητη περιοχή. Κατά την συνήθεια που είχαν οι Μακεδόνες στην πόλη δόθηκε το όνομα της μητέρας του Δημητρίου Φίλας ή κατ' άλλους της γιαγιάς του, κόρης του Αντίπατρου και συζύγου του Δημητρίου Πολιορκητού.
Ο Στέφανος Βυζάντιος γεωγράφος του 6ου μ.Χ. αιώνα στο έργο του "Περί πόλεων" γράφει τα εξής: "ΦΙΛΑ: Πόλις Μακεδονίας, κτίσμα Δημητρίου του Αντιγόνου παιδός, του Γονατά καλουμένου ός από της μητρός αυτού Φίλας επί του Πηνειού έκτισε πόλιν Φίλαν". Δυστυχώς ο Βυζάντιος δεν αναφέρει αν η πόλη υπήρχε στις μέρες του. Μια τέτοια πληροφορία θα ήταν σημαντική και θα φώτιζε αρκετά την έρευνά μας. Έχουμε όμως μια πληροφορία από τον HEUZEY που δείχνει ότι η πόλη τιμήθηκε στις μέρες της. Ο Γάλλος αυτός περιηγητής (αρχές 19ου αιώνα) μιλάει για κάποια νομίσματα που βρέθηκαν στην περιοχή του Πυργετού. Είχαν παράσταση Νίκης και τη λέξη ΦΙΛΑ από τη μία μεριά κι από την άλλη το ρόπαλο, έμβλημα των Μακεδόνων βασιλιάδων. Είναι πράγματι δυσεξήγητο για ποια ιδιαίτερη εύνοια μια μικρή Μακεδονική πολιτεία έκοψε νόμισμα στο όνομά της. Το σίγουρο είναι ότι ευνοήθηκε.
Όμως η Φίλα έπαιξε και κάποιο ρόλο στις συγκρούσεις Μακεδόνων και Ρωμαίων κατά την τρίτη Φάση των Αγώνων τους.
Β΄. Η ΦΙΛΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΠΕΡΣΕΑ ΚΑΙ ΡΩΜΑΙΩΝ
Ο Περσέας (179-168) π.Χ. είναι ο τελευταίος Μακεδόνας που κρατάει ακόμα ψηλά τη σημαία της ελευθερίας όταν στη Νότια Ελλάδα οι Ρωμαίοι στεφανώνονταν σαν νικητές. Στις κινήσεις του η Φίλα είναι το παρατηρητίο. Ελέγχει τις κινήσεις των Ρωμαίων στη φιλική τους Θεσσαλία. Τον Ιούλιο μάλιστα του 171 π.Χ. αφήνει στην πόλη φρουρά υπό τον Τιμόθεο - 5.000 άνδρες κατά τον DESOLEVISES - κι εκείνος προχωρεί προς το Δίο όπου στρατοπεδεύει.
Μετά από αγώνες το 169 π.Χ. ο Κόϊντος Μάρκιος Φίλιππος, Ρωμαίος ύπατος καταλαμβάνει τη Φίλα και την κάνει ορμητήριο για τις εξορμήσεις του.
Τον Ιούνιο του 168 π.Χ. ο Λεύκιος Αιμίλιος Παύλος έρχεται στο ρωμαϊκό στρατόπεδο της Φίλας, οργανώνει τις δυνάμεις του και έχοντας αυτήν σαν ορμητήριο κατορθώνει να νικήσει τον Περσέα (μάχη Πύνδας 168 π.Χ.).
Η Φίλα περιλήφθηκε στην τρίτη "μερίδα" από τις τέσσερις που δημιουργήθηκαν στη Μακεδονία. Το κέντρο της μερίδας αυτής ήταν η Πέλλα και τα όριά της έφταναν ως τις εκβολές του Πηνειού ποταμού.
Γ΄. ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΚΡΙΒΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ
Οι μαρτυρίες που έχουμε για τη Φίλα είναι σημαντικές. Ο Ρωμαίος ιστορικός Τίτος Λίβιος την τοποθετεί 7 χιλιόμετρα δυτικότερα του Ηρακλείου (σήμερα Πλαταμώνας). Ο Δήμιτσας στο έργο του "Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας" λέει ότι ήταν "οχυρά φύσει και θέσει", κλειδί στη δίοδο Μακεδονίας και Θεσσαλίας και ότι απείχε περίπου 1 μίλι από το Ηράκλειο.
Ακριβέστερος φαίνεται ο DESDEVISE στο έργο του "GEOGRAPHIE ANCIENNE DE LA MACEDOINE" γράφει: "Περνώντας τον Πηνείο, μπροστά στο BOUROUVARI πάνω στο δρόμο από το Ομόλιο προς το Δίο συναντούμε πάνω σε λόφο, στο BOUROUVARI, τα ερείπια της Φίλας κτισμένης από το Δημήτριο Β΄ που της έδωσε το όνομα της μητέρας του. Η πόλη ήταν κτισμένη 5 μίλια μακριά από το Ηράκλειο. Νομίζω ότι ο DESDEVISES μας βοηθάει να κάνουμε κάποιες υποθέσεις. Ο δρόμος από το Ομόλιο προς το Δίο πρέπει να είναι αυτός που περνούσε από το Πετρογέφυρο κι από κει στο Διαβατό - το ύψωμα είναι μετά τα Μπουρουβάρια, θέση "φύσει οχυρά" και ελέγχει τη διάβαση (Διαβατός ίσον πέρασμα). Γιατί λοιπόν να μη δεχτούμε ότι εκεί είχε κτιστεί η Φίλα; Εξάλλου το ότι στο Διαβατό άνθιζε οικισμός μας το επιβεβαιώνει ο ίδιος ο τόπος, αλλά και η παράδοση που λέει ότι ο Πυργετός κτίστηκε από κατοίκους του Διαβατού που έφυγαν από κει λόγω επιδημικής αρρώστειας".
Σχετικά με την ονομασία BOUROUVARI, θυμίζω τα Μπουλουβάρια του Πυργετού. Εδώ έχουμε πολλά λείψανα άλλων εποχών.
Τα εξωκλήσια που αναφέρονται από περιηγητές των αρχών του 19ου αιώνα σαν ερειπωμένα - πρέπει να ήταν παλιά από τα χρόνια της τουρκοκρατίας - την επιτάφια πλάκα που σήμερα είναι εντοιχισμένη στον ναό του Αγίου Γεωργίου στον Πυργετό, τις επιγραφές - βυζαντινές και ρωμαϊκές - που ο HEURZEY λέει ότι τις βρήκε έξω από το εξωκλήσι του Πυργετού, τον Άγιο Νικόλαο, το κτίσμα, που μέρος του υπάρχει και σήμερα και που θυμίζει βαπτιστήριο των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Αν συνδυάσουμε μ' όλα αυτά και την πληροφορία ότι το Βυζαντινό Λυκοστόμιο κτίστηκε κάπου κοντά στην αρχαία Φίλα, ίσως μπορούμε να πούμε ότι στα σημερινά Μπουλουβάρια είχαμ ετο Λυκοστόμιο. Ο τόπος μάλιστα δικαιολογεί θαυμάσια την ονομασία.
Αυτή η υπόθεση ερμηνεύει πολλά. Για παράδειγμα τους τάφους και τα νομίσματα που βρέθηκαν από πολλούς σ' όλη την περιοχή και που δυστυχώς, τώρα έχουν χαθεί όλα. Αν σήμερα είχαμε κάποιο νόμισμα λόγου χάρη, ίσως θα μαθαίναμε την εποχή, ή και άλλα στοιχεία.
Τέλος αναφέρω και την ερμηνεία που δίνει ο HEURZEY στο BOUROUVARY. Λέει ότι σημαίνει "διασκορπισμένοι άνθρωποι". Είναι άραγε πολύ τολμηρό να πούμε ότι μετά τη Ρωμαϊκή κατάκτηση οι Φιλαίοι (κάτοικοι της Φίλας) διασπάρθηκαν στην κοιλάδα, έζησαν εκεί στα κτήματά τους, στη συνέχεια δε λόγω επιδρομών ή και επιδημίας ακόμα αναγκάστηκαν να εγκατασταθούν στην περιοχή που σήμερα βρίσκεται ο Πυργετός; Αλλά το όλο θέμα απαιτεί έρευνα και μεγαλύτερη κάλυψη.
Το Βυζαντινό Λυκοστόμιο
Η Φίλα πρέπει να καταστράφηκε από τις αλλεπάλληλες εχθρικές επιδρομές και οι κάτοικοι της διασκορπίστηκαν στη γύρω περιοχή καθώς και σε άλλα μέρη.
Όμως κατά τον 10ο περίπου αιώνα μ.Χ. οι Βυζαντινοί για να αναχαιτίσουν αυτές ακριβώς τις από βορρά επιδρομές, έκτισαν στην ίδια θέση ή κάπου κοντά την Πόλη Λυκοστόμιον.
Έτσι ονομαζόταν κατά τα Βυζαντινά χρόνια όλη η κοιλάδα των Τεμπών κι από κει πήρε και η πόλη το όνομα.
Σαν φρούριο το Λυκοστόμιον είχε μεγαλύτερη σημασία από το φρούριο των Τόννων, γιατί τότε οι Βαρβαρικές επιδρομές γινόταν από το Βορρά. Στην πόλη υπήρχε και φερώνυμη επιτροπή που υπαγόταν στην Μητρόπολη Θεσσαλονίκης και περιελάμβανε όλη την περιοχή των Τεμπών. Όσον αφορά τον ακριβή καθορισμό της θέσεως του Λυκοστομίου, τα πράγματα περιπλέκονται γιατί οι πληροφορίες δεν είναι σαφείς.
Ο Άγγλος περιηγητής William Leake στο ημερολόγιό του λέει ότι ήταν πόλη Βυζαντινή μεταξύ Δερελί και Μπαλαμούτ, κτίστηκε μάλλον τον 11ο αιώνα. Άλλοι τοποθετούν την πόλη στα Αμπελάκια, ίσως γιατί τον 19ο αιώνα η έδρα του Επισκόπου Λυκοστομίου ήταν εκεί.
Η ΑΡΧΑΙΑ ΦΙΛΑ
Α΄. ΚΤΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ
Έχουμε την τύχη να ανήκουμε σ' ένα λαό μεγάλο, που έζησε χιλιάδες χρόνια πριν κι άφησε σε κάθε πτυχή της ελληνικής γης ίχνη από το πέρασμά του. Τέτοια λείψανα υπάρχουν και στο χωριό μας. Είναι ελάχιστα βέβαια και ασαφή, ικανά όμως να τονίσουν ότι η ζωή εδώ έχει βαθιά τις ρίζες. Συγκεκριμένα αναφέρομαι στη Μακεδονική πόλη Φίλα, κτίσμα του 3ου π.Χ. αιώνα.
Η Μακεδονία, αυτός ο χείμαρρος ζωντάνιας και δύναμης, κατάφερε να αλλάξει τον κόσμο με την ισχυρή προσωπικότητα του Φιλίππου και του Μ. Αλεξάνδρου. Μετά το θάνατο του τελευταίου διασπάστηκαν οι δυνάμεις που την έκαναν κοσμοκράτειρα, εξακολουθούσε όμως να έχει την απαίτηση να ρυθμίζει αυτή τις τύχες των Ελλήνων. Την πολιτική αυτή ακολουθεί και ο Δημήτριος Β΄ ο Αιτωλικός (241 - 231 π.Χ.). Φαίνεται ότι έκτισε την πόλη Φίλα για να έχει στις επιχειρήσεις του κατά των Αιτωλών ένα ισχυρό οχυρό πολύ κοντά στον Πηνειό. Η κτίση της πόλεως κρίθηκε αναγκαία, γιατί ο Πηνειός αποτελούσε φυσική διάβαση προς τη Θεσσαλία κι όριζε από Νότο τη Μακεδονία, ήταν λοιπόν εξαιρετικά ευαίσθητη περιοχή. Κατά την συνήθεια που είχαν οι Μακεδόνες στην πόλη δόθηκε το όνομα της μητέρας του Δημητρίου Φίλας ή κατ' άλλους της γιαγιάς του, κόρης του Αντίπατρου και συζύγου του Δημητρίου Πολιορκητού.
Ο Στέφανος Βυζάντιος γεωγράφος του 6ου μ.Χ. αιώνα στο έργο του "Περί πόλεων" γράφει τα εξής: "ΦΙΛΑ: Πόλις Μακεδονίας, κτίσμα Δημητρίου του Αντιγόνου παιδός, του Γονατά καλουμένου ός από της μητρός αυτού Φίλας επί του Πηνειού έκτισε πόλιν Φίλαν". Δυστυχώς ο Βυζάντιος δεν αναφέρει αν η πόλη υπήρχε στις μέρες του. Μια τέτοια πληροφορία θα ήταν σημαντική και θα φώτιζε αρκετά την έρευνά μας. Έχουμε όμως μια πληροφορία από τον HEUZEY που δείχνει ότι η πόλη τιμήθηκε στις μέρες της. Ο Γάλλος αυτός περιηγητής (αρχές 19ου αιώνα) μιλάει για κάποια νομίσματα που βρέθηκαν στην περιοχή του Πυργετού. Είχαν παράσταση Νίκης και τη λέξη ΦΙΛΑ από τη μία μεριά κι από την άλλη το ρόπαλο, έμβλημα των Μακεδόνων βασιλιάδων. Είναι πράγματι δυσεξήγητο για ποια ιδιαίτερη εύνοια μια μικρή Μακεδονική πολιτεία έκοψε νόμισμα στο όνομά της. Το σίγουρο είναι ότι ευνοήθηκε.
Όμως η Φίλα έπαιξε και κάποιο ρόλο στις συγκρούσεις Μακεδόνων και Ρωμαίων κατά την τρίτη Φάση των Αγώνων τους.
Β΄. Η ΦΙΛΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΠΕΡΣΕΑ ΚΑΙ ΡΩΜΑΙΩΝ
Ο Περσέας (179-168) π.Χ. είναι ο τελευταίος Μακεδόνας που κρατάει ακόμα ψηλά τη σημαία της ελευθερίας όταν στη Νότια Ελλάδα οι Ρωμαίοι στεφανώνονταν σαν νικητές. Στις κινήσεις του η Φίλα είναι το παρατηρητίο. Ελέγχει τις κινήσεις των Ρωμαίων στη φιλική τους Θεσσαλία. Τον Ιούλιο μάλιστα του 171 π.Χ. αφήνει στην πόλη φρουρά υπό τον Τιμόθεο - 5.000 άνδρες κατά τον DESOLEVISES - κι εκείνος προχωρεί προς το Δίο όπου στρατοπεδεύει.
Μετά από αγώνες το 169 π.Χ. ο Κόϊντος Μάρκιος Φίλιππος, Ρωμαίος ύπατος καταλαμβάνει τη Φίλα και την κάνει ορμητήριο για τις εξορμήσεις του.
Τον Ιούνιο του 168 π.Χ. ο Λεύκιος Αιμίλιος Παύλος έρχεται στο ρωμαϊκό στρατόπεδο της Φίλας, οργανώνει τις δυνάμεις του και έχοντας αυτήν σαν ορμητήριο κατορθώνει να νικήσει τον Περσέα (μάχη Πύνδας 168 π.Χ.).
Η Φίλα περιλήφθηκε στην τρίτη "μερίδα" από τις τέσσερις που δημιουργήθηκαν στη Μακεδονία. Το κέντρο της μερίδας αυτής ήταν η Πέλλα και τα όριά της έφταναν ως τις εκβολές του Πηνειού ποταμού.
Γ΄. ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΚΡΙΒΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ
Οι μαρτυρίες που έχουμε για τη Φίλα είναι σημαντικές. Ο Ρωμαίος ιστορικός Τίτος Λίβιος την τοποθετεί 7 χιλιόμετρα δυτικότερα του Ηρακλείου (σήμερα Πλαταμώνας). Ο Δήμιτσας στο έργο του "Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας" λέει ότι ήταν "οχυρά φύσει και θέσει", κλειδί στη δίοδο Μακεδονίας και Θεσσαλίας και ότι απείχε περίπου 1 μίλι από το Ηράκλειο.
Ακριβέστερος φαίνεται ο DESDEVISE στο έργο του "GEOGRAPHIE ANCIENNE DE LA MACEDOINE" γράφει: "Περνώντας τον Πηνείο, μπροστά στο BOUROUVARI πάνω στο δρόμο από το Ομόλιο προς το Δίο συναντούμε πάνω σε λόφο, στο BOUROUVARI, τα ερείπια της Φίλας κτισμένης από το Δημήτριο Β΄ που της έδωσε το όνομα της μητέρας του. Η πόλη ήταν κτισμένη 5 μίλια μακριά από το Ηράκλειο. Νομίζω ότι ο DESDEVISES μας βοηθάει να κάνουμε κάποιες υποθέσεις. Ο δρόμος από το Ομόλιο προς το Δίο πρέπει να είναι αυτός που περνούσε από το Πετρογέφυρο κι από κει στο Διαβατό - το ύψωμα είναι μετά τα Μπουρουβάρια, θέση "φύσει οχυρά" και ελέγχει τη διάβαση (Διαβατός ίσον πέρασμα). Γιατί λοιπόν να μη δεχτούμε ότι εκεί είχε κτιστεί η Φίλα; Εξάλλου το ότι στο Διαβατό άνθιζε οικισμός μας το επιβεβαιώνει ο ίδιος ο τόπος, αλλά και η παράδοση που λέει ότι ο Πυργετός κτίστηκε από κατοίκους του Διαβατού που έφυγαν από κει λόγω επιδημικής αρρώστειας".
Σχετικά με την ονομασία BOUROUVARI, θυμίζω τα Μπουλουβάρια του Πυργετού. Εδώ έχουμε πολλά λείψανα άλλων εποχών.
Τα εξωκλήσια που αναφέρονται από περιηγητές των αρχών του 19ου αιώνα σαν ερειπωμένα - πρέπει να ήταν παλιά από τα χρόνια της τουρκοκρατίας - την επιτάφια πλάκα που σήμερα είναι εντοιχισμένη στον ναό του Αγίου Γεωργίου στον Πυργετό, τις επιγραφές - βυζαντινές και ρωμαϊκές - που ο HEURZEY λέει ότι τις βρήκε έξω από το εξωκλήσι του Πυργετού, τον Άγιο Νικόλαο, το κτίσμα, που μέρος του υπάρχει και σήμερα και που θυμίζει βαπτιστήριο των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Αν συνδυάσουμε μ' όλα αυτά και την πληροφορία ότι το Βυζαντινό Λυκοστόμιο κτίστηκε κάπου κοντά στην αρχαία Φίλα, ίσως μπορούμε να πούμε ότι στα σημερινά Μπουλουβάρια είχαμ ετο Λυκοστόμιο. Ο τόπος μάλιστα δικαιολογεί θαυμάσια την ονομασία.
Αυτή η υπόθεση ερμηνεύει πολλά. Για παράδειγμα τους τάφους και τα νομίσματα που βρέθηκαν από πολλούς σ' όλη την περιοχή και που δυστυχώς, τώρα έχουν χαθεί όλα. Αν σήμερα είχαμε κάποιο νόμισμα λόγου χάρη, ίσως θα μαθαίναμε την εποχή, ή και άλλα στοιχεία.
Τέλος αναφέρω και την ερμηνεία που δίνει ο HEURZEY στο BOUROUVARY. Λέει ότι σημαίνει "διασκορπισμένοι άνθρωποι". Είναι άραγε πολύ τολμηρό να πούμε ότι μετά τη Ρωμαϊκή κατάκτηση οι Φιλαίοι (κάτοικοι της Φίλας) διασπάρθηκαν στην κοιλάδα, έζησαν εκεί στα κτήματά τους, στη συνέχεια δε λόγω επιδρομών ή και επιδημίας ακόμα αναγκάστηκαν να εγκατασταθούν στην περιοχή που σήμερα βρίσκεται ο Πυργετός; Αλλά το όλο θέμα απαιτεί έρευνα και μεγαλύτερη κάλυψη.
Το Βυζαντινό Λυκοστόμιο
Η Φίλα πρέπει να καταστράφηκε από τις αλλεπάλληλες εχθρικές επιδρομές και οι κάτοικοι της διασκορπίστηκαν στη γύρω περιοχή καθώς και σε άλλα μέρη.
Όμως κατά τον 10ο περίπου αιώνα μ.Χ. οι Βυζαντινοί για να αναχαιτίσουν αυτές ακριβώς τις από βορρά επιδρομές, έκτισαν στην ίδια θέση ή κάπου κοντά την Πόλη Λυκοστόμιον.
Έτσι ονομαζόταν κατά τα Βυζαντινά χρόνια όλη η κοιλάδα των Τεμπών κι από κει πήρε και η πόλη το όνομα.
Σαν φρούριο το Λυκοστόμιον είχε μεγαλύτερη σημασία από το φρούριο των Τόννων, γιατί τότε οι Βαρβαρικές επιδρομές γινόταν από το Βορρά. Στην πόλη υπήρχε και φερώνυμη επιτροπή που υπαγόταν στην Μητρόπολη Θεσσαλονίκης και περιελάμβανε όλη την περιοχή των Τεμπών. Όσον αφορά τον ακριβή καθορισμό της θέσεως του Λυκοστομίου, τα πράγματα περιπλέκονται γιατί οι πληροφορίες δεν είναι σαφείς.
Ο Άγγλος περιηγητής William Leake στο ημερολόγιό του λέει ότι ήταν πόλη Βυζαντινή μεταξύ Δερελί και Μπαλαμούτ, κτίστηκε μάλλον τον 11ο αιώνα. Άλλοι τοποθετούν την πόλη στα Αμπελάκια, ίσως γιατί τον 19ο αιώνα η έδρα του Επισκόπου Λυκοστομίου ήταν εκεί.